• Lichaam, geest en emoties in Acupunctuur

    18 juni 2016 | Blog Gezondheid
  • cherry blossomEen wat langer blog dan gebruikelijk, dit stuk heeft ook in het Tijdschrift voor Integrale Geneeskunde gestaan. Je kunt hierin lezen over lichaam, geest en emoties en ook over de theorie waarop acupunctuur gebaseerd is. Veel leesplezier!

    Inleiding
    Acupunctuur behoort tot de familie van Traditionele Chinese Geneeskunde (TCM) waartoe ook de kruidenleer, Tuina (massagevorm) en Qi Gong (ademhalingstechnieken) behoren. Aan al deze disciplines ligt het in beweging brengen en harmoniseren van Qi, onze energie/levenskracht, centraal. Dit brede scala aan therapievormen is voortgekomen uit verschillende culturele en filosofische aspecten over een periode van duizenden jaren. TCM heeft haar fundamenten in natuurfilosofie, Boeddhisme, Confucianisme en Taoïsme. De relatie tussen lichaam en geest heeft een zeer belangrijke rol in de TCM. Aan de hand van het onderstaande citaat over gezondheid kan dit mooi geïllustreerd worden:

    “Health and well-being can be achieved only by remaining centered with one’s Spirit, guarding against squandering one’s energy, maintaining constant flow of one’s Qi and Blood, adapting to the changing seasonal and yearly macrocosmic influences, and nourishing one’s self preventively” (1)

    Hieruit kunnen we afleiden dat dichtbij de Geest blijven, het niet verspillen van energie en het voorkomen van stagnatie belangrijk zijn voor een goede gezondheid. En dat door het leven in harmonie met de natuur en diens veranderingen ziekte voorkomen kan worden.

    De ‘gecentreerde’ geest wordt hier als eerste genoemd, waarschijnlijk met goede reden. Een exacte vertaling voor dit soort filosofische teksten is lastig te geven. Een mogelijke manier om dit te interpreteren is, dat een gefocuste geest (met meditatieve kwaliteiten) de wijsheid verschaft om zijn of haar energie niet te verspillen en om in beweging te blijven (daarmee blokkades voorkomend). Daarmee is men in staat om zich aan veranderende omstandigheden aan te passen voordat men (m.b.t. gezondheid) uit balans raakt.

    Nourishing Life
    Bij het conserveren van energie is het belangrijk om te weten (of te leren) waar onze energie dan wel aan besteed zou mogen of moeten worden. Als concept komt dit in de Chinese gezondheidscultuur terug als YangSheng of “nourishing life” (letterlijk: het leven voeden/cultiveren). Deze Taoïstische uitdrukking geeft weer dat de ‘wetten’ van het leven moeten worden betrokken op het leven van alle dag. Een belangrijk wet is dat het leven gestoeld is op verandering (zie bijvoorbeeld de I Tjing) en dus dat wij ons daaraan moeten aanpassen of beter gezegd, mee in harmonie moeten zijn. Een andere, iets meer impliciete wet is dat er maar een bepaalde hoeveelheid tijd of levensenergie beschikbaar is en dat het dus zaak is om daar zo zuinig mogelijk mee om te gaan. Het hogere doel is nogmaals om te voorkomen dat men ziek wordt door in harmonie te leven met de natuur buiten en binnen zichzelf.

    Met de natuur buiten onszelf kunnen we ons redelijk gemakkelijk iets voorstellen. Al moet wel gezegd worden dat wat voor ons tegenwoordig natuurlijk is zal verschillen met wat duizenden jaren geleden natuurlijk was. Redelijkerwijs kunnen we aannemen dat onze westerse samenleving behoorlijk complex is en dat er veel stressoren mee gepaard gaan. Het mogelijk belangrijkste verschil is het verminderde contact dat we hebben met een natuurlijke omgeving. Of we daar wat aan kunnen doen, is een tweede. Maar met behulp van de context van nourishing life biedt het ons en onze patiënten wel een ander referentiekader om na te denken over de balans in het leven ten aanzien van eten, slapen en rusten.

    Macrokosmos en microkosmos
    In het Westen zijn we gewend geraakt aan een onderscheid tussen wat zich buiten ons afspeelt en wat zich binnen in ons afspeelt. In veel natuurfilosofieën, en zo ook in de Chinese gezondheidsleer, is die moeilijkheid – theoretisch gezien – niet of in mindere mate aanwezig, omdat deze doordrongen zijn van het concept dat we als mensen een afspiegeling zijn van het universum. Of te wel, zo binnen, zo buiten.
    Dit is een heel belangrijk fundament in de leer van de acupunctuur. Hieraan is onder andere de aanwezigheid van meridianen ontleend aan de oppervlakte van het lichaam. Deze zijn weer een afspiegeling van het interne lichaam met daarin alle organen. Die afspiegeling maakt het mogelijk alleen aan de buitenkant te diagnosticeren (d.m.v. kijken, luisteren, voelen en vragen) en daarmee een intern ziektebeeld vast te stellen. Zeer interessant hierbij is dat geestelijke of emotionele symptomen minstens zo belangrijk zijn als de fysieke of tastbare symptomen. Daarbij moet gezegd worden dat in de TCM lichaam en geest verenigd zijn. Het is geen kwestie van de een of de ander. In plaats daarvan vormen zij samen de mens.

    De vijf elementen
    We hebben vastgesteld dat in de visie van TCM de mens (microkosmos) een afspiegeling is van het universum (macrokosmos) en dat de geest en emoties daar een natuurlijk onderdeel van vormen. Dan is de volgende vraag: hoe leidt dat naar een genezingsproces?
    Om hier verder over na te kunnen denken, hebben we nog een puzzelstuk nodig, namelijk de theorie van de vijf elementen. Hierin wordt gezegd dat de natuur, in breedste zin, opgebouwd is uit vijf elementen: hout, vuur, aarde, metaal en water. En dat deze elementen elkaar kunnen beïnvloeden; ze kunnen elkaar controleren of voeden. Wanneer alle vijf elementen in het lichaam in balans zijn, en dus in harmonie met de omgeving, is er sprake van gezondheid. Alle elementen in de natuur komen ook terug in ons lichaam en onze geest. Hierdoor ontstaan er correspondenties tussen de elementen enerzijds en organen, lichaamsstructuren, meridianen, emoties, etc. anderzijds (2). Zie de onderstaande tabel voor een overzicht:

    Tabel 1. Overzicht van de vijf elementen met bijbehorende associaties

    Element Energie Seizoen Weefsel Meridiaan/orgaan Emotie deugd
    Hout Ontspruiten Lente Pezen Lever Woede Kracht
    Vuur Groei Zomer Bloedvaten Hart Vreugde Extase
    Aarde Transformatie Na-zomer Spieren Milt Piekeren Bezinning
    Metaal Oogsten Herfst Huid/haar Longen Verdriet Nostalgie
    Water Opslag Winter Botten Nieren Shock Ontzag

    De tabel hierboven zou vele malen uitgebreid kunnen worden. Zo staan niet alle organen er in en zijn er nog veel meer associaties met kleuren, geuren, geluiden, smaken, etenswaren, persoonlijkheidskenmerken, etc.
    Wat opvalt, is hoe intuïtief delen van de tabel zijn. Bijvoorbeeld, het ontspruiten/ontkiemen in de lente, groei in de zomer etc. Wanneer je dan kijkt naar de relaties die gelegd zijn met emoties valt bijvoorbeeld op dat woede gekoppeld is aan hout (en ontkiemen). Het beeld bij hout in de TCM is dat van explosieve groei.
    Een gedachtesprong die hiermee te maken heeft, is dat wanneer deze groei belemmerd wordt er woede op kan treden. Wanneer het houtelement in balans is, is de persoon kranig en krachtig, een deugdelijke eigenschap.
    Er wordt dus een onderscheid gemaakt tussen emoties en deugden. Emoties en deugden komen voort uit een zelfde element, bijvoorbeeld piekeren en bezinning bij het aarde element. Bij een emotie is er sprake van een onbalans in een uiting, terwijl bij een deugd er sprake is van een hoger streven waarbij het desbetreffende element in balans is.
    Voor zowel persoonlijk groei als therapeutisch handelen is het een zoektocht naar welke emoties er spelen en hoe deze getransformeerd kunnen worden naar een deugd.

    Lichaam-geest en emoties
    De relatie Lichaam-Geest komt nadrukkelijk terug in de TCM/ acupunctuur, traditioneel weergegeven door een drie- in plaats van een tweeluik, te weten:

    Lichaam – Emoties – Geest, of:
    Jing – Qi – Shen

    De bovenstaande drie-eenheid is ook bekend als ‘de drie schatten’ of als de drie vitale substanties. In het leven is het zaak om deze drie dingen te koesteren en niet te verspillen, wat ook terugkomt in de uitvoering van Qi Gong. Maar er zit ook nog een diepere duiding achter. Ze zijn namelijk ook een richting van groei, van het materiële lichaam naar de etherische geest, via Qi/emoties. De centrale vraag hierachter is: hoe wordt de geest zo goed mogelijk gecultiveerd? Zie de onderstaande tabel voor een overzicht:

    Tabel 2, overzicht van verschillende aspecten van Jing Qi en Shen.

    Niveau Kosmos Vitale substantie Klinisch Opmerking
    Boven Hemel Shen (geest) Houd leeg Etherisch
    Midden Mens Qi (emoties) Blijf bewegen
    Onder Aarde Jing(lichaam) Voorkom verspilling Materieel/lichamelijk

    Illustratief in de bovenstaande tabel is de plek van de mens, tussen hemel en aarde, zoals de mens in de TCM ook gezien wordt als een vereniging tussen deze twee grootheden. Wanneer je dit weer koppelt aan Jing-Qi-Shen en aan hun fysieke representanten in het menselijk lichaam krijg je een goed beeld van de harmonie in het denken van de grondleggers van TCM.

    Een letterlijke vertaling van de drie schatten, is niet goed te maken. Om de inhoud van de boodschap goed naar voren te brengen wordt in de literatuur vaak de vergelijking gemaakt met een brandende kaars: hierin is Jing het kaarsvet (en het touw), Qi de vlam en de energie die vrijkomt van de transformatie/verbranding van het kaarsvet, en is Shen de warmte en het licht die hierbij vrijkomen.

    Emoties
    Emoties vervullen een sleutelrol in de relatie body-mind. Geassocieerd met Qi zijn emoties ook voor de acupuncturist essentieel in de behandeling. Daarnaast vormen ze ook de schakel tussen wat er gebeurt in de buitenwereld en hoe dat verwerkt wordt door ons intern. Om in het eerder genoemde voorbeeld van de brandende kaars te blijven: een efficiënte verbranding leidt tot veel energie en zorgt dat men kan stralen. Een inefficiënte verbranding geeft een zwakke vlam met bijproducten als rook en roet die de hoeveelheid licht verminderen en vertroebelen, wat een karakteristieke eigenschap is van emoties.

    Normaal gesproken zijn emoties niet pathologisch, wanneer ze niet te veel en niet te weinig en in de juiste context geuit worden. Vanuit een mindful of Boeddhistisch perspectief kan dit overigens te maken hebben met toegeeflijkheid of het gehecht zijn aan een bepaalde emotie of gedrag.
    Wanneer emoties te vaak en te lang optreden, schaden ze het Qi mechanisme. Energie (Qi) moet altijd in beweging zijn, net als water. Als dat niet gebeurt, gaat het water rotten en stinken. Verschillende emoties hebben een verschillend effect op de beweging van Qi, ook weer erg intuïtief in sommige gevallen. Zo gaat bij woede bijvoorbeeld de Qi omhoog met als gevolg een rood hoofd, hoofdpijn, e.d.

    Uiteindelijk kunnen alle emoties voor Qi stagnatie zorgen, wat kan leiden tot stagnaties van bloed en andere vloeistoffen in het lichaam die daardoor letterlijk kunnen gaan indikken. Dat wil zeggen dat er stoffen ophopen in het lichaam waar dat niet gewenst is, zoals bijvoorbeeld bij arteriosclerose.
    Wanneer zulke stagnaties optreden heeft dat een verstorend effect op zowel lichaam als geest. Bij een blokkade of verminderd functioneren van een bepaald orgaansysteem, kan dat ook die corresponderende emotie weer opwekken en of versterken waarmee een vicieuze cirkel optreedt.

    Acupunctuur
    Bij acupunctuur worden naalden gebruikt om acupunctuurpunten, die op meridianen liggen, te stimuleren. Er wordt beoogt om de Qi te beïnvloeden om daarmee het zelf herstellend vermogen van het lichaam aan te spreken. Zoals eerder gezegd, is de mens in de TCM gedachte een afspiegeling van de natuur en daarmee zijn de acupunctuur punten (en dus hun eigenschappen) ook gerubriceerd. Met die indeling kan volgens de TCG een behandelplan opgesteld worden dat voldoet aan een aantal voorwaarden, afhankelijk van wat er speelt bij de patiënt wordt de energie bijvoorbeeld gestimuleerd of gevoed, of bewogen om een blokkade te verwijderen.
    Wat acupunctuur geschikt maakt voor behandelingen, ook binnen het kader body-mind, is dat het direct inwerkt op het Qi mechanisme, dat tussen body en mind staat. Daar speelt het een belangrijke rol als harmonisatie van lichaam en geest.

    Mindfulness

    Het antwoord op de eerder gestelde vraag ‘Hoe wordt de geest zo goed mogelijk gecultiveerd?’ Ligt dus in het bewustzijn of in mindfulness. Dat houdt onder andere in denken met het hart en niet met het hoofd (3). In de TCM heeft het hart een belangrijke harmoniserende rol voor gevoelens en emoties. In termen van gezondheid komt cognitie of intelligentie pas later. Dit geldt voor mensen in het algemeen en is uiteraard ook voor therapeuten van belang. Alleen met een leeg hart, dus zonder te oordelen kan je emoties bij een ander ook herkennen en behandelen.
    Hoe men daar invulling aan geeft? Het zal een kwestie zijn van een leven lang leren, zo dicht mogelijk bij de natuur te blijven, stress en onnodige handelingen te vermijden. Wellicht niet het beste uithangbord in onze drukke maatschappij, maar de oude leermeesters waren er heel duidelijk over. Een gezonde levensstijl: dagelijkse beweging, gecombineerd met meditatie en een gezonde voeding, zijn sleutelelementen in de preventie van ziekte (4).

    TCM en Complementary and Alternative Medicine
    De TCM filosofie is zeer relevant voor de heersende discussies over body-mind en kan met zijn sterke conceptuele elementen een belangrijke bijdrage leveren aan de integratie van Complementary and Alternative Medicine of CAM.

    In de westerse gezondheidszorg en wetenschap heerst een materialistisch beeld dat inhoudt dat men gewend is om te zoeken naar een meetbaar, zichtbaar of tastbare manifestatie van een ziektebeeld. Een gevolg hiervan is dat lichaam en geest als twee losstaande entiteiten worden beoordeeld waarbij de een geen invloed heeft op de ander.
    De TCM gedachte staat hier lijnrecht tegenover, maar niet op een nihilistische manier. Ze weet, met haar conceptuele aard, ook het materialistische een plaats te geven en een brug te slaan tussen twee werelden. Ondanks dat ze daar niet alle details van kent op dezelfde manier van de westerse wetenschap, kan de TCM deze toch op een bepaalde manier in een kader plaatsen.

    Bijvoorbeeld, wat bij CAM beoefenaren bekend zal zijn is dat fysieke manifestatie van een ziekte pas in een relatief laat stadium optreedt. Waar met CAM en TCM in dit geval meerwaarde gecreëerd kan worden, is dat er methoden en theorieën zijn om het optreden van fysieke afwijken te reduceren. Het ‘enige’ wat daar voor nodig is, is een paradigma wat meer gestoeld is op de natuur, omdat wij ten slotte als mens ook uit de natuur voortkomen. Daarmee kan je subtielere symptomen leren herkennen en ziekten behandelen in een stadium dat ze nog reversibel zijn doordat het zelf genezend vermogen van het lichaam op het juiste moment gestimuleerd wordt. Een beeld dat volledig terugkomt bij acupunctuur behandelingen.

    Wil je meer informatie, of vindt je het leuk om op de hoogte te blijven op het gebied van acupunctuur, Chinese kruiden en mindfulness kijk dan op:

    www.nurtureyournature.nl of
    www.facebook.com/alexacupunctuur


    Referenties:
    1. Ni, M. (1995). The Neijing Suwen, p. 265 . Shambhala.
    2. Fruehauf, H. (June 2009). All Disease Comes from the Heart. Journal of Chinese Medicine.
    3. Larre, C., & Rochat de la Vallée, E. (2005). The Seven Emotions. Monkey Press.
    4. Wilms, S. (2012). Nurturing Life in Classical Chinese Medicine. Journal of Chinese Medicine.